Халыҡ яҡлаусылары затынан Кинйә абыҙ Арыҫлан батыр

1980 йылда Башҡортостанда Көйөргәҙе районының 2-се Кинйә Абыҙ ауылын тергеҙеү буйынса хөкүмәттең махсус ҡарары ҡабул ителгәйне. Ул саҡта бында егерме генә йорт ҡалғайны. Тап ошо ҡарар нигеҙендә Икенсе бөтә донъя һуғышы йылдарында кешелеккә өс милли батыр – өс Советтар Союзы Геройы биргән донъялағы ҡабатланмаҫ ауыл бихисап «перспективаһыҙ» мөһөрө һуғылған ауылдар яҙмышынан йолоноп ҡалды.Ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә 2-се Кинйә Абыҙ ауылы ысын-ысындан яңы һулыш алды – бында бынамын тигән шыңғырҙап торған йорттар һалынды, ике яңы урам үҫеп сыҡты, элекке урам менән бергә уларға Кинйәнең яҡташтары – һуғыш ҡаһармандары Ғәфиәтулла Арыҫланов, Сәлмән Биктимеров һәм Хәсән Ғайсиндың исемдәре бирелде. Йорттарға тәбиғи газ индерелде, һыу үткәрелде. Бында әүәлгесә мәктәп, почта, медицина пункты, магазин эшләп килә, телефон һәм интернет бәйләнеше урынлаштырылған.2001 йылдың йәйендә ҡайтанан тергеҙелгән 2-се Кинйә Абыҙҙа республикабыҙҙың халыҡ лидеры Мортаза Рәхимовтың шәхси башланғысы менән төҙөлгән һәм ауылға нигеҙ һалыусының исеме менән аталған мөһабәт музей комплексы үҙенең ишектәрен асты. 2007 йылдың 13 июлендә ошо Хәтер йорто торған майҙанда тарихта тәү тапҡыр бик күп республикабыҙ халҡы һәм ҡунаҡтар ҡатнашлығында башҡорт халҡының арҙаҡлы улы Кинйә Абыҙ Арыҫланға (1723 -…?) һәйкәл асылды. Был скульптура һынын булдырыу инициаторы булып Бөйөк Боласының рәхмәтле вариҫтары, улар араһында – Күмертауҙың тыуған яҡты өйрәнеүсеһе Самат Күҙәшев, Кинйә Арыҫлан исемендәге Хәйриә фонды президенты Марс Юлбарыҫов – сығыш яһаны.Кинйә батырҙың бөгөнгө вариҫтарының фотоһүрәттәре буйынса Кәҫле ҡалаһынан оҫта ҡуллы Наталья Куликова яһаған метр самаһындағы суйын скульптура тамашасыларҙы уның шәхесе менән таныштыра. Был кешенең йөҙөндә аҡыл, ғорур кешелек дәрәжәһе, көслө ихтыяр, рух көсө, ғәййәрлек ярылып ятҡандай.Көйөргәҙе районының Таймаҫ ауылында тыуып үҫеп, әле Өфөлә йәшәгән скульптор Өлфәт Ҡобағошов 2007 йылдың октябрендә Кәҫле ҡалаһында Яугир, Халыҡ Яҡлаусыһы Кинйә Арыҫландың скульптура портретын ҡойоп эшләне. Батырҙың бер метр ярым самаһы бейеклегендәге суйын һыны Көйөргәҙе районы башлығы Әхәт Ҡотләхмәтовтың ҡарары буйынса район үҙәге Ермолаев ауылында ҡуйылды. Яңы һәйкәл Кинйә Арыҫлан исемендәге Хәйриә фонды булышлығы менән төҙөлдө.2009 йылдың майында Башҡортостандың Күмертау ҡалаһынан рәссам Флүр Исмәғилев Кинйә Арыҫлан образын киндерҙә һынландырҙы (110х150 см). Майлы буяу менән төшөрөлгән батырҙың беренсе портреты Фондтың вице-президенты Салауат Юлбарыҫов топ фекере буенса донъя курҙе. «Кинйә Абыҙ Арыҫлан. Бер картина күргәҙмәһе» исеме менән Өфөлә үткән презентацияла меңдәрсә кеше, шул иҫәптән республика ҡунаҡтары ҡатнашты. Батырҙың ырыуҙаштары һәм күп һанлы вариҫтары Остаз, Аҡыл эйәһе, Халыҡ яҡлаусыһы образын оло һоҡланыу менән, таң ҡалып байҡаны.***1773 йылдың көҙөндә, старшина Кинйә Абыҙ Арыҫлан хәҡиҡәт эҙләп яуға күтәрелгән казак Емельян Пугачёвҡа ҡушылырға һәм үҙ халҡын Рәсәй дәүләтселеге сиктәрендә Башҡорт иленең азатлығы һәм үҙаллылығы (автономияһы), тыумыштан бирелгән ергә аҫабалыҡ хоҡуғы өсөн хаҡ алышҡа күтәрергә ҡарар иткән саҡта, тирә-яҡ донъя, һис шикһеҙ, башҡорт башлығының ҡылығын бихисап көрәштәштәрен һәм фекерҙәштәрен үҙе тирәләй туплай алған яңғыҙ бер батырҙың аҙымы, тип ҡабул иткәндер.Ләкин ваҡыт үтә барыу менән, беҙ бөгөнгө белем бейеклегенән, атай-олатайҙарыбыҙҙың шәжәрәләрҙә, ғаилә риүәйәттәрендә, башҡорт ырыуҙары аҡһаҡалдарының ауыҙ-тел ижадында сағылыш тапҡан тарихтарынан сығып, Кинйә Арыҫлан шәхесенә яңы күҙлектән ҡарау мөмкинлегенә эйәбеҙ. Бөгөн беҙ хаҡлы рәүештә Остазыбыҙ һәм Аҡыл эйәһен үҙ ырыуы, Башҡортостан һәм Рәсәй тарихында яҡты эҙ ҡалдырған Ҡыпсаҡ ырыуы берләшмәһенең Халыҡ Яҡлаусылары затына индерә алабыҙ.***Бөрйән районының Яңы Аҡбулат ауылына яҡын ғына ерҙә, Ямашлы менән Үлебар йылғалары ҡушылған бәрәкәтле үҙәндә боронғо бер ҡурған бар. Ул башҡорттарҙың әлеге Ҡыпсаҡ ырыуына ингән кешеләрҙең боронғо олатаһы – Ҡыпсаҡтарҙың ырыу ҡоро башлығы Бабсаҡ бей – урыҫса әйткәндә, Боняк, йәки Бонаҡ, хандың (1070 -1167 йй.) һуңғы төйәге. Бабсаҡ-Бонаҡ – Кинйә Арыҫландың ун өсөнсө быуын олатаһы, хәҙерге башҡорт Ҡыпсаҡтарынан иң танылған шәхес булараҡ билдәле. Тап Дәште Ҡыпсаҡ, йәки урыҫса, Половецтар Далаһы, ошо башлығы хаҡында урыҫтарҙың «Повесть временных лет…» тигән иң боронғо һәм танылған йылъяҙмаһында күп һанлы хаҡ иҫтәлектәр һаҡланған.Бабсаҡ бей – Бонаҡ хандың тыуған йылы тураһында
мәғлүмәт аныҡ ҡына билдәле түгел – 1070 йылда тыуған булырға тейеш. Боронғо урыҫ йылъяҙмасыһы иң һуңғы билдәләүенсә, Бабсаҡ-Бонаҡ 1167 йылда Чернигов ҡалаһы (Киев Русе) янындағы ҡаты алышта ҡулына ҡорал тотҡан килеш башын һала. Йөҙйәшәр хан Дәште Ҡыпсаҡ халҡы – үҙ ырыуҙаштарының аҫаба ерҙәрен һәм мәнфәғәттәрен яҡлап, ысын Халыҡ Яҡлаусыһы булараҡ яу сабып һәләк була. Әлеге башҡорт Ҡыпсаҡтарының ғаилә риүәйәттәренән күренеүенсә, Дәште Ҡыпсаҡ – Половецтар Далаһы башлығы Бабсаҡ бей – Бонаҡ хандың мәете ырыуҙаштары тарафынан Днепр ярҙарынан алып ҡайтылып, боронғо башҡорттарҙың Изге урыны Шүлгәнташтан йыраҡ түгел урында оло хөрмәт менән ерләнә – Ҡыпсаҡтар шул рәүешле Бөйөк хандың һуңғы васыятын үтәй. Урындағы ҡарттарҙың риүәйәттәре буйынса, Бабсаҡ бей – Бонаҡ хандың ырыуҙаштары таш ҡәбер өҫтөнә ҡурған өйөр өсөн тупраҡты ул һәләк булған ерҙән биштәрҙәргә һалып алып ҡайта.Ҡыпсаҡтарҙың арҙаҡлы башлығының рәхмәтле һәм тоғро вариҫтары хәҙер инде ул ерләнгән урынды һәм уның тирә яғын ҡарап, тәртипкә килтереп тора. Кинйә Арыҫлан исемендәге Хәйриә фонды үҙ башлығының һуңғы төйәген семәрле суйын кәртә менән уратып алды. Ҡурған битләүендә, 1993 йылда урындағы Ҡыпсаҡтар ҡуйған иҫтәлекле таш менән йәнәш, мөһабәт мәрмәр монумент төҙөлдө.***Кинйә Арыҫландың тағы бер ныҡ танылған олаталарының береһе – шулай уҡ Ҡыпсаҡтар шәжәрәһендә билдәләп кителгән Бошман бей, йәки хан. Бабсаҡ бей – Бонаҡ хандың бер нисә быуын ейәне булған был легендар башлыҡты Дәште Ҡыпсаҡта – Половецтар Далаһында Бошман хан тип, ә шәрек тарихсылары трактаттарында Бачман әмир тип йөрөткәндәр. Башҡорт Ҡыпсаҡтары уны Бошман-Ҡыпсаҡ тип атаған. Ҡыпсаҡтарҙың был башлығы Сыңғыҙхандың Европаға баҫып алыу походтары барышында үҙ исемен һүнмәҫ-һүрелмәҫ данға күмә. Был хандың да тыуған йылы тураһында мәғлүмәт аныҡ ҡына билдәле түгел – 1210 йылда тыуған булырға тейеш. Шәрек тарихсыларының яҙмалары буйынса, уның ҡаһармандарса үлеү ваҡыты билдәле – 1236 йылдың яҙы. Монголдарҙың өсөнсө баҫҡыны осоронда, Дәште Ҡыпсаҡты, йәки Бөйөк Половецтар Далаһын, ҡоллоҡтан, ә үҙ ырыуҙаштарын, шулай уҡ күп кенә күрше халыҡтарҙы юҡ ителеүҙән һаҡлап ҡалыу ниәтенән Бошман-Ҡыпсаҡ 1236 йылдың яҙында үҙенә ярҙамға ашыҡҡан ике туған ағаһы Кәсер өкөлө (урысса – Качир-укулэ) менән бергә Волга буйында һәм Уралдың көньяғында монголдарға ҡаршы аяуһыҙ ихтилал күтәрә. Халыҡ Яҡлаусыһы Бошман-Ҡыпсаҡтың һуңғы көндәре һәм бөйөк Волга, йәғни Иҙел йылғаһы ярындағы ҡаһармандарса үлеме тураһында беренесе булып донъяға танытыусы билдәле фарсы тарихсыһы Әлә Әт-Дин Ата-Мәлик Джувейни (1226-1283) була. Ул был хаҡта «Донъяны баҫып алыу тарихы» («Тарих-и Джехангуша») китабында бәйән итә.Ҡыпсаҡтарҙың ғаилә риүәйәттәре буйынса, әсирлеккә алынған Бошман хан монголдарға хеҙмәт итеү тәҡдименә алмашҡа үҙенә ғүмер бүләк итеүҙәренән баш тарта. Яза ваҡытында монгол полководецы Менгухандың тубыҡланырға бойороуына ҡыйыу башлыҡ: «Һинең алдыңда теҙ сүгергә мин дөйә түгел! Дала бөркөтө осҡан килеш үлә!» – тип яуаплай, һәм Менгуның туғаны Бучекхан тарафынан аяҡ өҫтө торған килеш ҡылыс менән сабып үлтерелә…Үҙҙәренең ошо ҡаһарман олаталары хөрмәтенә Башҡорт иленең көньяғында Ҡарый Ҡыпсаҡ ырыуы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә көн күргән Ҡыпсаҡтар үҙ олоҫона боронғо бабаларының исемен бирҙе.

Башҡорт иленең Нуғай даругаһы Бошман-Ҡыпсаҡ олоҫо старостаһы – ғүмерлек башлыҡ вазифаһына беренсе итеп ырыуҙаштары Кинйәнең атаһын – Аҡҡол (Аҡҡош) улы Арыҫланды һайлап ҡуя. Ул, боронғо шәжәрә мәғлүмәттәре буйынса, XVII быуаттың икенсе яртыһында – XVIII быуат башында башҡорт Ҡыпсаҡтарының ырыу ҡоро башлығы була (Арыҫлан тыуған һәм вафат булған йылдары тураһында мәғлүмәт юҡ). Танылған аҫаба башҡорт һәм эре тархан булараҡ, Арыҫлан ырыуҙаштары командаһы менән бергә йәш Пётр Беренсе батшаның Азов походында ҡатнаша, шундағы хәрби хеҙмәттәре һәм шәхси батырлығы өсөн «батыр» исеменә лайыҡ була. Поход йомғаҡтары буйынса, хәрби бурысын батырҙарса үтәгәне өсөн батша үҙ ҡулы менән уға почётлы Билдә тапшыра.

Обсудить на форуме
Поделиться:

Источник — e-mail
Автор: Салават ЮЛБАРИСОВ

Страница 1 из 3 | Следующая страница

| Напечатать | Комментарии (0)

[1 июля 2013] | Просмотров: 5804 Опубликовал: admin

Оцени статью!

Халыҡ яҡлаусылары затынан Кинйә абыҙ Арыҫлан батыр HTML ссылка на публикацию

[url=http://www.bash-portal.ru/news/newshistory/4310-haly1185-ya1185lausylary-zatynan-kiny1241-aby1177-ary1195lan-batyr.html]Халыҡ яҡлаусылары затынан Кинйә абыҙ Арыҫлан батыр[/url] BB ссылка на публикацию

http://www.bash-portal.ru/news/newshistory/4310-haly1185-ya1185lausylary-zatynan-kiny1241-aby1177-ary1195lan-batyr.html Прямой адрес публикации

Информация
Комментировать статьи на нашем сайте возможно только в течении 30 дней со дня публикации.

{allpages}